ΕΡΕΥΝΑ
Πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών 1922-1930
Το Ι.Α. ΕΚΠΑ με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή και την έλευση των προσφύγων, προχώρησε σε έρευνα για τους πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες κατά την περίοδο 1922-1930. Η έρευνα αυτή οδήγησε στη συγκρότηση της ομώνυμης ψηφιακής έκθεσης στον ψηφιακό κόμβο ΕΚΠΑ-estories. Η έρευνα επικεντρώθηκε κυρίως στη δεκαετία του 1920, ωστόσο επιχείρησε να αναδείξει και την πολύπλευρη στάση και σχέση του ιδρύματος με τον ελληνισμό εκτός συνόρων. Εξάλλου, το Πανεπιστήμιο Αθηνών από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του συνδέθηκε με τον εκτός του κρατικού σχηματισμού ελληνισμό και ιδιαίτερα με εκείνον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς το πρώτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας αποτέλεσε τον κατεξοχήν πολιτιστικό εκφραστή της Μεγάλης Ιδέας σε όλο τον 19ο αιώνα. Ιδιαίτερα, η σχέση του με την Μικρά Ασία υπήρξε πολύχρονη και συστηματική. Η σχέση αυτή αποτυπώθηκε τόσο στους φοιτητές και στις φοιτήτριες του που κατάγονταν από εκεί, όσο και στην αλληλογραφία του με φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους, εταιρείες κ.ά. που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή. Παράλληλα το ΕΚΠΑ υποδέχθηκε πρόσφυγες, ενισχύοντας την εγκατάστασή τους και την προσαρμογή τους στην Ελλάδα, από την Κρήτη, τη Μακεδονία και τη Θράκη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η τελευταία αποτέλεσε μια μείζονα τομή όχι μόνο για το Πανεπιστήμιο αλλά και ευρύτερα, καθώς η έλευση των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα δημιούργησε μια σειρά από προβλήματα συνδεδεμένα με την αποκατάστασή τους και την ομαλή ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία. Δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, μετά από μια δεκαετή πολεμική περιπέτεια, η οποία είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν ήταν εκείνο της εκπαίδευσης εκκινώντας από την κατώτερη και φτάνοντας στην ανώτερη βαθμίδα της. Η έρευνα και η ψηφιακή έκθεση που την ακολούθησε, επιχείρησε να αναδείξει το ζήτημα της ένταξης και εκπαίδευσης των προσφύγων στην ανώτατη εκπαίδευση και ιδιαίτερα στο ΕΚΠΑ, μέσα από τις σχέσεις του ιδρύματος με τον μικρασιατικό ελληνισμό και παρακολουθώντας την πορεία ένταξης των προσφύγων από τις πρώτες επιστολές με αιτήματα για εγγραφές, αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, έως τη συμμετοχή τους στο συνδικαλιστικό κίνημα της εποχής στη δεκαετία του ΄30.
Συγκρότηση χρονολογίου με την Ιστορία του ΕΚΠΑ στη δεκαετία του 1940
Με την ευγενική χορηγία του Κοινωφελούς Ιδρύματος Κοινωνικού και Πολιτισμικού Έργου (ΚΙΚΠΕ) το 2018-2019, προχώρησε ένα εξαιρετικά σημαντικού έργου για την ιστορία της δεκαετίας του 1940 και τη μελέτη της ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρας μας. Η περίοδος 1940 -1949 αποτελεί την πλέον κρίσιμη δεκαετία στη ιστορία του ελληνικού 20ού αιώνα, καθώς δεν σημάδεψε μόνο τις ζωές όσων συμμετείχαν στα γεγονότα της εποχής, αλλά καθόρισε και την μετέπειτα πορεία της ελληνικής κοινωνίας. Στο μέτρο όπου το Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποτέλεσε την ραχοκοκαλιά της κοινωνικής και επιστημονικής ζωής της χώρας, (τουλάχιστον έως το 1926, οπότε και ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), η μελέτη της ιστορίας του, σ’ αυτήν την κρίσιμη περίοδο αποτελεί μια μείζονα συμβολή στη μελέτη της δεκαετίας του 1940. Σημειώνουμε ότι το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, συμμετείχε με πολλαπλούς και κομβικούς ρόλους στα γεγονότα της εποχής συμβάλλοντας με το ανθρώπινο δυναμικό και τις υποδομές του στη διεξαγωγή του πολέμου, ενώ στην Κατοχή υπήρξε χώρος σχεδιασμού αντιστασιακών πρωτοβουλιών και δράσεων. Παράλληλα υπήρξε κέντρο περίθαλψης και επισιτιστικής βοήθειας χωρίς να απωλέσει τον επιστημονικό και παιδαγωγικό του χαρακτήρα. Μετά την Απελευθέρωση αποτέλεσε έναν από τους πλέον κρίσιμους κρίκους και έναν από τους κεντρικούς μοχλούς για την ανασυγκρότηση της χώρας και τη συγκρότηση της κρατούσας ιδεολογίας. Στο Ιστορικό Αρχείου του Πανεπιστημίου φυλάσσεται ένα ιδιαίτερα πλούσιο υλικό που αναδεικνύει το ρόλο του Πανεπιστημίου Αθηνών στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί σε έγγραφα που αποτυπώνουν τις συνθήκες της εποχής, όπως για παράδειγμα το έγγραφο της 28ης Οκτωβρίου του 1940 με τη διαταγή της αναστολής της λειτουργίας του ΕΚΠΑ, τις επιστρατεύσεις φοιτητών, υπαλλήλων, γιατρών και νοσηλευτικού προσωπικού, τη συμμετοχή καθηγητών στον Πνευματικό αγώνα, τους εράνους και τις συνδρομές σε υλικό για τους στρατευμένους στο μέτωπο. Μια ιδιαίτερη ενότητα αποτελεί η περίθαλψη των τραυματιών του πολέμου. Στο αρχείο ακόμη περιλαμβάνεται υλικό για τις επιτάξεις εργαστηρίων και αιθουσών, καθώς και τις προσπάθειες διαφύλαξης της περιουσιακής κατάστασης του Πανεπιστημίου. Τέλος, περιλαμβάνονται υπομνήματα που υπέβαλαν οι φοιτητές/τριες, η αλληλογραφία με τις δυνάμεις κατοχής και τις κατοχικές κυβερνήσεις, καθώς και οι αναφορές για την αντιστασιακή δράση καθηγητών και φοιτητών του Πανεπιστημίου. Το υλικό αυτό συμπληρώνεται με σπάνια τεκμήρια από άλλα εργαστήρια του ιδρύματος, λ.χ. στο εργαστήριο Ιατροδικαστικής και Εγκληματολογίας διασώζονται ιατροδικαστικές πράξεις των θυμάτων της Κατοχής και των Δεκεμβριανών. Στα μεταπολεμικά αρχεία του Πανεπιστήμιου διασώζονται μοναδικά τεκμήρια από τις εκκαθαρίσεις στο διδακτικό προσωπικό, τις διώξεις φοιτητών και τον απόηχο του εμφυλίου στην εσωτερική λειτουργία του. Το Αρχείο του ΕΚΠΑ λειτουργεί ως ένα προνομιακό παρατηρητήριο για τη μελέτη της ανασυγκρότησης των θεσμών μετά από την Κατοχή, καθώς το ΕΚΠΑ με το επιστημονικό του έργο και το διδακτικό του προσωπικό, όπως αποτυπώνεται στα αρχειακά του τεκμήρια, συνέβαλε καίρια στους σχεδιασμούς για την ανοικοδόμηση και ανασυγκρότηση της χώρας. Στο πλαίσιο αυτό αξιοποιώντας τόσο το πλούσιο αρχειακό υλικό όσο και άλλες σχετικές μελέτες της εν λόγω περιόδου συγκροτήθηκε ένα αναλυτικό χρονολόγιο από το 1940 έως το 1949. Χρονολόγιο ΕΚΠΑ 1940-1949.
Λεύκωμα Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ 1837-2010
Στο Λεύκωμα αποτυπώνεται συνοπτικά και με συμπαγή τρόπο, η πλούσια και μακρόχρονη ιστορία της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, προσπάθεια που εντάσσεται στο πλαίσιο των ερευνητικών στόχων του Ιστορικού Αρχείου, δηλαδή μεταξύ άλλων, την καταγραφή της ιστορίας του Πανεπιστημίου μέσα από την ανασύσταση του διδακτικού προσωπικού και των μαθημάτων που εντάσσονται στα προγράμματα σπουδών των σχολών του από τη ίδρυσή του το 1837 και μέχρι τη σύγχρονη μορφή τους. Το Λεύκωμα αποτελείται από δύο τόμους, οι οποίοι περιέχουν δύο βάσεις δεδομένων, μία βάση δεδομένων διδασκόντων και μία γνωστικών αντικειμένων της Σχολής που καλύπτουν την περίοδο, 1837-1982 (Α΄ τόμος) & 1982-2010 (Β΄ τόμος). Η θεσμική τομή του 1982 συνιστά ένα νόμιμο ορόσημο, στο μέτρο που οι νεοπαγείς νομοθετικές ρυθμίσεις συνεπάγονται πολλαπλασιασμό των μαθημάτων, διεύρυνση των κατευθύνσεων και σύσταση Τομέων, καθώς και πολλά άλλα νέα δεδομένα. Αναλυτικότερα, το Λεύκωμα της Νομικής Σχολής συγκροτήθηκε με άξονα τις δύο βάσεις δεδομένων: α) στην πρώτη, καταγράφονται τα βιογραφικά και ακαδημαϊκά δεδομένα των διδασκόντων (συμπεριλαμβανομένων και των Υφηγητών ανεξάρτητα εάν αυτοί εξελίχθηκαν στην πορεία ή όχι) από την ίδρυση της Σχολής και μέχρι το 2010. Στη βάση καταγράφεται όχι μόνο το ακαδημαϊκό προφίλ των διδασκόντων, αλλά και αυτό που συναρτάται με την ευρύτερη δημοσιολογική δράση τους, β) στη δεύτερη βάση αποτυπώνεται το σύνολο των μαθημάτων που διδάχθηκαν στη Νομική Σχολή κατά το ίδιο διάστημα, δηλαδή από το 1837 και μέχρι το 2010, ανιχνεύοντας με αυτόν τον τρόπο τη γενεαλογία των μαθημάτων -ακόμη και αυτών που μετέπειτα εντάσσονται στα δύο άλλα Τμήματα της Νομικής Σχολής, Οικονομικών Επιστημών και Πολιτικής Επιστήμης και Δημοσίας Διοίκησης- την εξέλιξη των γνωστικών αντικειμένων, καθώς και (εμμέσως) τους ρυθμούς σύνδεσης αυτών των δεδομένων με τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη.
Ψηφιακό λεύκωμα της Σχολής Θετικών Επιστημών 1904-2004
Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με την Κοσμητεία της Σχολής των Θετικών Επιστημών ανέλαβαν να συντάξουν ένα επετειακό λεύκωμα της Σχολής- με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων- στο οποίο αποτυπώθηκε η ιστορική διαδρομή της: από τη θεσμική αυτονόμηση της Φυσικομαθηματικής Σχολής, το 1904, και μέχρι την σημερινή ταυτότητα της, ως Σχολής Θετικών Επιστημών. Το δύσκολο αυτό εγχείρημα συντονίστηκε από την Ειδική Επιτροπή που συστάθηκε για αυτόν τον σκοπό, και στην οποία συμμετείχαν, εκτός από τους δύο φορείς που ήδη αναφέραμε, οι εκπρόσωποι των Τμημάτων της Σχολής. Έργο της επιτροπής ήταν μεταξύ άλλων, η διαμόρφωση της δομής του λευκώματος, η παρακολούθηση της συγκέντρωσης και επεξεργασίας του υλικού, ο έλεγχος των στοιχείων, προκειμένου να φτάσει σε όσο το δυνατόν πληρέστερη μορφή. Στη σελίδα «Ιστορία της Ανώτατης Εκπαίδευσης» παρουσιάζεται ηλεκτρονικά η πλειοψηφία της ύλης του Λευκώματος. Η δομή της ηλεκτρονικής παρουσίασης γίνεται σε εξάρτηση με τους δύο βασικούς άξονες που απαρτίζουν το Λεύκωμα, και σε συνδυασμό με την ταξινόμηση των στοιχείων ανά Τμήμα. Πιο συγκεκριμένα σε κάθε Τμήμα της Σχολής αντιστοιχούν οι εξής δύο κατηγορίες: α) Βάση Βιογραφικών και Επιστημονικών Δεδομένων των Διδασκόντων, 1904-2004, β) Πρόγραμμα Μαθημάτων, 1904-2004. Την παρουσίαση συμπληρώνει ένα κείμενο που αναφέρεται στα βασικά τεχνικά ζητήματα που προέκυψαν κατά τη διαμόρφωση και επεξεργασία των στοιχείων, όπως επίσης και σε κάποιες απαραίτητες διευκρινίσεις, σχετικά με τις «ιδιαιτερότητες» που συναντάμε στην ιστορική πορεία του εκάστοτε Τμήματος.
Ανάδειξη με σύγχρονα μέσα του Προσωπικού Αρχείου και της Βιβλιοθήκης του Αθανάσιου Ευταξία
Στο πλαίσιο της μελέτης της ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Αθανάσιος Ευταξίας αναδείχθηκε μία από τις εμβληματικές προσωπικότητες των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων στα τέλη του 19ου αιώνα. Διετέλεσε δημοσιογράφος, υπουργός Παιδείας και Εκκλησιαστικών, πρωθυπουργός, γερουσιαστής και δεινός αναγνώστης. Oι ερευνητές του Ιστορικού Αρχείου εντόπισαν σε σχολείο της Αμφίκλειας το προσωπικό του αρχείο και την πλούσια σε σπάνια βιβλία και φυλλάδια εποχής βιβλιοθήκη του. Στο προσωπικό του αρχείο, το οποίο επιμερίζεται σε 10 μεγάλους φακέλους λυτών εγγράφων, περιλαμβάνονται σημαντικές εκθέσεις, σχόλια και υπομνήματα αναφορικά με επίμαχα, πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά ζητήματα της περιόδου 1880-1930. Εξίσου σημαντική είναι όμως και η βιβλιοθήκη του, στο μέτρο που περιλαμβάνει πολλές εξαντλημένες εκδόσεις – βιβλίων ή φυλλαδίων- οι οποίες συμπληρώνουν πολλά κενά στην ιστορική βιβλιογραφία. Το υλικό αυτό καταγράφηκε με βάση σύγχρονους αρχειονομικούς κανόνες και ψηφιοποιήθηκε. Η καταλογογράφηση αποτυπώθηκε σε ηλεκτρονικό κατάλογο. Το ερευνητικό πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Δήμο Αμφίκλειας και τον Δήμαρχο κ. Ιωάννη Τσιτσιπή, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Ιστορικού Αρχείου και με την ευγενή χορηγία του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.
Αρχείο Αλέξανδρου Ζαΐμη
Ένα ακόμα ερευνητικό πρόγραμμα που εκπόνησε η κ. Νίκη Μαρωνίτη εκ μέρους του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι η καταγραφή και μελέτη του Αρχείου Ζαΐμη σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας. Στόχος της μελέτης και του ερευνητικού προγράμματος ήταν να καταγραφεί το ογκώδες και ποικιλόμορφο αρχείο του Αλέξανδρου Ζαΐμη και να γραφεί η βιογραφία του ανδρός, έτσι ώστε να αναδειχθεί η πολιτική του σταδιοδρομία, καθώς και η σταδιοδρομία του ως υποδιοικητή και διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, καθώς και η προσφορά του στο κοινωνικό-πολιτισμικό επίπεδο μέσα από τη δράση του σε διάφορους συλλόγους και εταιρίες.